„ვეფხისტყაოსანი“ რუსთაველს არ დაუწერია – ვის შეაქვს ეჭვი?
ვინმე საერთოდ დავობს იმის შესახებ, ვინ არის „ვეფხისტყაოსნის“ ავტორი? პერიოდულად კი დროდადრო გამოჩნდება ხოლმე ახალი ვერსია, რომლის მიხედვითაც „ვეფხისტყაოსანი“ შოთა რუსთაველს არ დაუწერია.
რატომ შეაქვთ ეჭვი რუსთაველის ავტორობაში და რა მეცნიერული თუ არამეცნიერული ვერსიები არსებობს ამ ფენომენზე – რადიო თავისუფლება რუსთველოლოგს, აკადემიკოს ელგუჯა ხინთიბიძეს ესაუბრა.
ბატონო ელგუჯა, ივლისის დასაწყისში გამოითქვა ვერსია, რომ „ვეფხისტყაოსანი“ დავით სოსლანმა დაწერა. ამ თემას ცხინვალელმა პოეტმა სურატ ჯიჯოიტმა წიგნიც კი მიუძღვნა, ცხინვალში მრგვალი მაგიდა გაიმართა. დისკუსიის შესახებ ცნობები რუსულენოვან პრესაში გაშუქდა.
შეიძლება გაიხსენოთ, რა ვერსიები არსებობს და კიდევ ვის „ბრალდებოდა“ „ვეფხისტყაოსნის“ ავტორობა შოთა რუსთველის გარდა?
ამაზე სერიოზული პასუხი არც ღირს. მაგალითად, ვიღაცა „კომპიუტერულ გამოთვლებზე დაყრდნობით“ ამტკიცებს, რომ „ვეფხისტყაოსანი“ თამარის დამ დაწერა. კიდევ ერთი ფიქრობდა, დავით აღმაშენებლის სიძემ დაწერაო.
ყველაზე აბსურდული ვერსია რა მოგისმენიათ?
ყველა აბსურდულია. რამდენიმე წლის წინ რუსუთში იბეჭდებოდა, რომ „ვეფხისტყაოსანი“ თარგმანია და მე-17 საუკუნეში დაიწერა. იმდენი მოარული ხმებია, რომ ამაზე სერიოზულად ლაპარაკიც არ ღირს. მხოლოდ რუსთაველზე არ ხდება ასე. ჰომეროსზეც ძველი საბერძნეთის შვიდი სხვადასხვა მხარე ამტკიცებდა, ჩვენგან არისო.
კიდევ სხვა ვერსია თუ გახსენდებათ?
იყო ვერსია, რომ „ვეფხისტყაოსანი“ შესაძლოა ტახტის მემკვიდრე დემნა ბატონიშვილს დაეწერა, მაგრამ ეს მხოლოდ ვარაუდია, დასაბუთების გარეშე. ეს იქიდან მოდის, რომ ქართველებისთვის „ვეფხისტყაოსანი“ საქართველოს ისტორიასთან არის გაიგივებული.
რატომ ჩნდება ასეთი ეჭვები, რა არის ამის საფუძველი?
იმიტომ, რომ ჩვენ „ვეფხისტყაოსნის“ ძველი ხელნაწერები არ შემოგვრჩა. ყველაზე ძველი ხელნაწერი მე-17 საუკუნიდან გვაქვს და კიდევ ოთხი გვერდი, რომლებსაც მე-16 საუკუნით ათარიღებენ. ამის გამო შეიძლება ვინმემ წამოიძახოს, რომ „ვეფხისტყაოსანი“ გვიან დაიწერა, მაგრამ ესეც ჩვეულებრივი ამბავია. ხელნაწერები მონასტრებში გადაიწერებოდა და „ვეფხისტყაოსანი“ ეკლესიისთვის ბოლო პერიოდამდე მიუღებელი იყო.
რისი ბრალია, რომ „ვეფხისტყაოსანი“ გვიან დავაფასეთ?
ის, რომ ხელნაწერები მხოლოდ მე-17 საუკუნიდან გვაქვს, არ ნიშნავს, რომ „ვეფხისტყაოსანი“ მანამდე არ იცოდნენ ან არ აფასებდნენ. ჩვენ გვაქვს მინაწერები საეკლესიო წიგნებზე. „ვეფხისტყაოსანი“ პოპულარული ყოფილა თავად ბერ-გადამწერებში. ერთ-ერთი ასეთი მინაწერი, შანიძის დათარიღებით, არა უგვიანეს მე-15 საუკუნის უნდა იყოს. არშიაზე მიწერილია: „მართლად იტყვის მოციქული, შიში შეიქმს სიყვარულსა“. ვიცით, რომ ეს მინაწერი ეკუთვნის ბერს, რომელიც საკუთარ თავს ცოდვილ იორდანეს უწოდებდა.
ვანის (ვაჰანის) ქვაბების კედლებზე ლექსებია დაწერილი, „ვეფხისტყაოსნის“ სტროფები. დადგენილია, რომ ეს წარწერები მე-16 საუკუნეს ეკუთვნის. ამ გამოქვაბულებში ახალციხის ფაშებს ქალები ჰყავდათ დატყვევებული, წარწერები მათ დატოვეს. „ციხეს ვზი ეგზომ მაღალსა“… – ვინმე მარიამი წერს.
კიდევ ერთი მინაწერი XIII-XIV საუკუნეებში გვხვდება. სახარების გადამწერი თავის ანდერძს „ვეფხისტყაოსნის“ სტროფით ამთავრებს: „ვა, სოფელო რაშიგან ხარ, რას გვაბრუნებ, რა ზნე გჭირსა?“… ჩანს, რომ ზეპირად იცის, რადგან რითმა სწორად არაა.
ისევ ავტორის შესახებ დავას რომ დავუბრუნდეთ, ვისაუბროთ ვერსიებზე, რომლებსაც უკვე მეცნიერები გამოთქვამდნენ…
ისტორიკოსი პროკოფი რატიანი ათწლეულების წინათ ამტკიცებდა, რომ „ვეფხისტყაოსნის“ ავტორი რუსთველის ეპისკოპოსი უნდა ყოფილიყო. „მე რუსთველი ხელობითა ვიქმნ საქმესა ამა დარი“… ხელობით რუსთველი რუსთველის ეპისკოპოსს ნიშნავს, რადგან „ელით“ დასრულებული სახელები ეპისკოპოსებს ჰქონდათო: ქუთათელი, სამთავნელი. მაგრამ „ელით“ დასრულებული სახელები საერო პირებსაც ჰქონდათ: თმოგველი, გურიელი…
მხოლოდ ეს არგუმენტი ჰქონდა?
კიდევ ისიც, რომ ავტორი კარგად არის ჩახედული სასულიერო საკითხებში. მაგრამ იქ ასევე წერია: „მისთვის ვხელობ, მისთვის მკვდარი; დავუძლურდი, მიჯნურთათვის კვლა წამალი არსით არი“… ეს არ არის ეპისკოპოსის სიტყვები.
კიდევ უფრო ადრე პავლე ინგოროყვას ჰქონდა ვერსია, რომ XI-XII საუკუნეების წყაროებში მოხსენიებული ჰერეთის ერისთავი, შოთა კუპრი „ვეფხისტყაოსნის“ ავტორია.
სახელი „შოთა“ შოთა რუსთაველამდე გვხვდება?
შოთა აშოტის სახეცვლილებაა, ჩვენ გვყავს აშოტ კურაპალატი. „ვეფხისტყაოსნის“ ავტორს რომ შოთა ჰქვია, ეს ძველი წყაროებიდან არ ვიცით. დანამდვილებით მხოლოდ ის შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ის „რუსთველია“, „მე რუსთველი ხელობითა“, „დავჯექ რუსთველმა გავლექსე“… შოთა ყველაზე ადრე რუსთველის სახელად ნახსენები აქვს თეიმურაზს პირველს, 1628 წელს: „ესენი შოთა რუსთველმან შეამკო არსთა მკობითა“.
რუსთველი მაინც უფრო გვარია თუ წოდება?
ამოვდივართ რუსთავიდან, რუსთავი იყო სამხრეთ საქართველოშიც და ქართლშიც. თავად სიტყვა „რუის თავიდან“ მოდის, სხვა სიტყვებიც გვაქვს ასეთი: ხიდისთავი, ციხისძირი. რუსთველი რუსთავის მემამულე უნდა ყოფილიყო, როგორც გურიელი, ან მეფის დანიშნული რუსთავის ციხის გამგებელი, როგორც, მაგალითად, თმოგველი. რუსთავში იდგა დიდი ციხე, რომელიც ქვეყანას აღმოსავლეთიდან იცავდა. შესაძლოა უბრალო ადამიანი ყოფილიყო რუსთავიდან, მაგრამ ეს ნაკლებსავარაუდოა.
შედარებით ახალი მოსაზრებაც არის. როგორც ჩანს, ადრე იყო გვარი რუისთოველი. წილკოვანთა და რუისთოველთა დაპირისპირება ყოფილა სადღაც მე-10 საუკუნემდე. არის ვერსია, რომ შოთა რუისთოველთა გვარის წარმომადგენელი იყო. სხვა ამ მხრივ არაფერი ვიცით.
ყველაზე მეცნიერული და მიღებული ვერსიაა, რომ „ვეფხისტყაოსნის“ ავტორი არის ჯვრის მონასტრის ფრესკაზე გამოსახული შოთა რუსთველი. ის მოიხსენიება მონასტრის სააღაპე წიგნში. არსებობს გადმოცემაც, რომ თამარის მეჭურჭლეთუხუცესმა შოთამ ჯვრის მონასტერში დიდი შესაწირი ჩაიტანა.
მე „ვეფხისტყაოსნის“ მსოფლმხედველობის მკვლევარი ვარ და ეს ნაწარმოები უთუოდ XII-XIII საუკუნეებშია დაწერილი. ქრისტიანული დოგმატიკისადმი დამოკიდებულება, სქოლასტიკის დეტალები, ტერმინები, რომელიც „ვეფხისტყაოსანში“ იკითხება, აშკარად ამ პერიოდისაა. თანაც ნაწარმოები თამარ მეფეს და დავით სოსლანს ეძღვნება.
როგორი ადამიანი უნდა ყოფილიყო „ვეფხისტყაოსნის“ ავტორი? რა მსოფლმხედველობის, რა დამოკიდებულებების, ან რა ასაკში შეიძლებოდა „ვეფხისტყაოსანი“ დაეწერა?
როგორც მეცნიერი, ასეთი შეფასებებისგან თავს ვიკავებ. რაზეც საბუთი არ გაქვს, იმაზე არ უნდა ილაპარაკო. ავტორის მსოფლხედველობა ხშირად ჩანს ნაწარმოებში, მაგრამ დიდ მწერალს შეუძლია ისიც ასახოს, რაც პირადად მისი არ არის. მე მიმაჩნია, რომ რუსთაველი მორწმუნე ქრისტიანია, მაგრამ „ვეფხისტყაოსანი“ ტოლერანტულია მაჰმადიანობის მიმართ. რა ასაკისამ დაწერა, ეს ძალიან ძნელი სათქმელია. ერთი მხრივ, ჩანს, რომ ძალიან კარგად იცის პლატონი, არისტოტელე, არაბული სამყარო, ვეებერთელა ცოდნა და გამოცდილება აქვს, მაგრამ, ამავე დროს, ძალიან ახალგაზრდული, რაინდული შემართებაც იგრძნობა.
მსგავს თემაზე: „ოდეს ერთგან მუშთარ, ზუალ შეიყარნეს“ – სატურნისა და იუპიტერის დღევანდელმა „პაემანმა“ ქართველებს „ვეფხისტყაოსანი“ გაახსენა
კომენტარები